Na skoro 30 mikrolokacija u Srbiji, najviše u Vojvodini, mahom na osnovu uzoraka uzetih iz površinskih voda, pronađene su toksične čestice iz hemikalija koje se ne razlažu, a mogu dospeti u ljudski organizam i izazvati brojne problem, od visokog holesterola do raka bubrega.

Najviši nivo ovih čestica u Srbiji uzorkovan je iz ribe uzete iz Dunava kod Pančevačkog mosta, a na području Beograda otkrivene su na još tri lokacije od kojih je jedna Ada Ciganlija.

Ove toksične čestice, kako su pokazala naučna istraživanja, a prenosi britanski “Gardijan”, u vodu i zemljište najčešće ulaze preko deterdženata, kasnije prirodnim sledom eksploatacije vode i zemljišta stižu i u proizvode široke potrošnje i, konačno, tako dospevaju u ljudski organizam.

Dve od svih ovih registrovanih toksičnih čestica, odnosno, polifluoroalkilnih supstanci (PFAS) kako im glasi stručni naziv, mogu da izazovu kancere ili niz drugih zdravstvenih problema u organizmu čoveka.

S obzirom na to da su pronađene na oko 17.000 lokacija širom Evrope, od čega su njihove izuzetno visoke koncentracije od više od 1.000 nanograma po litru vode zabeležene na 640 lokacija, postavlja se pitanje kakva je situacija u Srbiji?

Odgovor je, srećom, daleko utešniji nego što se moglo pretpostaviti. Naime, kada se pogleda “Gardijanova” mapa Evrope sa lokacijama na kojima su registrovane PFAS čestice i obeležene crvenim tačkicama, možemo je uporediti sa mapom aerozagađenja našeg kontinenta ali u smislu “obrnute slike”.Jer, za razliku od zagađenja vazduha, na ovoj mapi kritične tačke na području Srbije su sporadične, dok se Evropa “crveni” i to zapad kontinenta, uključujući i najrazvijenije države i velika područja Velike Britanije i Skandinavije.

Zapravo, “Gardijanova” mapa, koja pokazuje mesta u našoj zemlji na kojima su identifikovane PFAS čestice u koncentraciji višoj od 10 nanograma po litru vode, otkriva da je reč o 29 mikrolokacija.

Počevši od severa Srbije, nivo PFAS čestica u iznosu od 31 nanograma po litru vode, otkriven je u površinskim vodama koje su uzete kao uzorak na području Kanjiže, Novog Bečeja, Petrovaradina, Titela, Stare Pazove, Sremske Mitrovice i Bačke Palanke.

Vojvođansku listu zaokružuje i uzorak vode iz Tise kod Zrenjanina, gde je izmeren nivo od 13,98 nanograma PFAS čestica po litru vode. Prateći vodotok Save od zapada ka njenom ušću, PFAS čestice koncentracije od 35,7 nanograma po litru vode, pronađene su na području Šapca, ali treba reći da je reč o uzorku uzetom iz otpadnih voda u tom gradu.

Kako je u Beogradu

Što se tiče područja Beograda, nivo PFAS-a u Surčinu i Novom Beogradu, na osnovu uzorka površinskih voda, iznosi 31 nanogram po litru vode. Kao uzorak površinska voda uzeta je i sa lokacije Ade Ciganlije, a rezultat je tek nešto viši od donjeg nivoa na mapi koju je objavio “Gardijan” – 10,5 nanograma po litru vode.

Međutim, nekoliko kilometara dalje uzorak je uzet iz ribe ulovljene u Dunavu kod Pančevačkog mosta i tu je zabeležena najviša koncentracija PFAS čestica u Srbiji – 37,9 nanograma po litru vode. Uzorkovana je i površinska voda u Pančevu, a rezultat je bio isti kao i u slučaju Novog Beograda i Surčina.

Suitacija širom Srbije

Dalje na istok zemlje, na lokaciji Velike Morave kod Požarevca izmeren je nivo od 10,33 nanograma PFAS čestica, dok je uzorak rečne vode kod Velikog Gradišta pokazao koncentraciju od 33,97 nanograma.

Uzorci uzeti iz površinskih voda na području Kovina, Majdanpeka i Kladova pokazuju prisustvo PFASA-a u nivou od 31 nanogram po litru vode. Isti rezultat je i na dve uzorkovane lokacije u centralnoj Srbiji, u Svilajncu i Paraćinu.

Sve u svemu, najviša koncentracija ovih toksičnih čestica registrovanih u Srbiji znatno je niža od one zabeležene u Evropi. Jer, kako je objavio “Gardijan”, najveće zagađenje PFAS od 73m ng/l pronađeno je u Belgiji, u podzemnim vodama kod proizvodne lokacije u Zvejndrehtu, u Flandriji, zbog čega je ljudima koji žive u krugu od 15 kilometara od te lokacije rečeno je da ne jedu jaja položena u baštama i da izbegavaju domaće povrce.

“Izvadite krv”

U međuvremenu, 70.000 ljudi koji žive u krugu od pet kilometara, dobili su instrukcije da izvade krv kako bi se utvrdilo prisustvo PFAS.

“Gardijan” piše da su PFAS čestice kontaminirale i zemljište oko aerodroma Šiphol u Amsterdamu, te da neki aerodromi i vojne lokacije u Nemačkoj imaju slične probleme. U Velikoj Britaniji, najviši nivoi PFAS-a pronađeni su u blizini ispusta iz fabrike hemikalija na reci Vajr, iznad Blekpula, kao i da riba iz te reke sadrži visoke nivoe ovih toksičnih čestica.

Posledice po zdravlje

PFAS su, kako su objasnili naučnici, „porodica čestica“ kojih ima oko 10.000. Dva PFAS-a su posebno opasna izazivajući brojne zdravstvene probleme. Prvi, kako se navodi, može da izazove rak bubrega i testisa, bolest štitne žlezde, ulcerozni kolitis, visoki holesterol i hipertenziju. Drugi je pak povezan sa reproduktivnim, razvojnim, bolestima jetre, bubrega i štitne žlezde.

PFAS hemikalije, kako pokazuju naučna istraživanja, pronađene su čak i u uzorcima krvi i majčinog mleka prikupljenim širom sveta.

“Zahvaljujući svojstvu da “odbijaju” vodu i masnoću, ove hemikalije su našle brojne primene, poput toga da se koriste u papirnoj ambalaži za hranu, kozmetici, tekstilu za nameštaj i sportsku odeću, premazima za tiganje koji ne lepe masnoću, elektornici (pametni telefoni), a koriste se u penama za gašenje požara”, navodi se, između ostalog, u studiji “Šta su PFAS, takozvane večne hemikalije”, čiji su autori Vera Bonderović, Dragana Javorac i Aleksandra Buha Đorđević, nastavnici i saradnici Katedre za toksikologiju Farmaceutskog fakulteta Univerziteta u Beogradu.

Autorke u ovoj studiji ističu da su brojni su načini kojim mame mogu doći u kontakt sa PFAS hemikalijama, od proizvoda koje svakodnevno koristimo, do vode za piće i hrane.

“Neki proizvodi koji mogu sadržati PFAS uključuju papire otporne na masti, koji se koriste kao omoti za brzu hranu za poneti, kese za kokice u mikrotalasnoj pećnici, kutije za picu i omoti od slatkiša, teflonsko posuđe, premazi otporni na mrlje koji se koriste za tepihe, presvlake i druge tkanine, odeća otporna na vodu, sredstva za čišćenje, proizvodi za ličnu negu (šampon, zubni konac) i kozmetika (lak za nokte, šminka)”, navodi se u studiji.

PFAS mogu ispoljiti toksične efekte na ljude i ceo živi svet, a u trudnoći, kako se ukazuje, mogu se akumulirati u placenti i proći placentarnu barijeru, prilikom čega može doći do izloženosti ploda ovim hemikalijama. Naučnici su nedavno otkrili i povezanost između izloženosti PFAS-u tokom rane trudnoće i povećanog rizika od pobačaja tokom prvog trimestra, povećanog rizika od razvoja preeklampsije kod trudnica, te male telesne težine kod novorođenčadi.

Kako smanjiti štetni uticaj ovih hemikalija?

Autorke studije odgovaraju i na ključno pitanje – kako možemo da smanjimo izloženost PFAS hemikalijama? Čini se, praktično nemoguće jer su ove hemikalije zastupljene, doduše, u niskim nivoima u hrani i u životnoj sredini.

“Neke od stvari koje možete da uradite kako biste smanjili izloženost PFAS hemikalijama, pre svega se odnosi na smanjenju upotrebe proizvoda koji sadrže PFAS, a koje koristimo. Izbegavajte posuđe od teflona ili nelepivo posuđe (npr. tiganje), izbegavajte brzu hranu i hranu za poneti, potom proizvode za ličnu upotrebu koje sadrže teflon ili sastojke sa odrednicama „fluoro“ ili „perfluoro“, izbegavajte upotrebu nameštaja i tepiha koji se reklamiraju kao „otporni na fleke“ i vodootporni…”, savetuju autorke studije “Šta su PFAS, takozvane večne hemikalije”.